بهداشت در مدارس

چکیده :

كودكان و نوجوانان بخش بزرگي از جمعيت پويا و آينده ساز كشورها را تشكيل مي دهند. دانش آموزان قشر عظيم آسيب پذير جامعه هستند كه مراقبت بهداشتي آنان اگـــر چه از نظر تعيين و درجه بندي اين نيازها در جوامــع مختلف يكسان نيست . اما اساسا براي همه دانـــــش آموزان مدارس صرفنظر از اختلافات نژاد آب و هوا و منطقه جغرافيايي مسائل همسان و نقطه نظرهاي مشتركي و جود دارد به طوری كه در اكثر كشـــــورهاي جهان مراقبت هاي بهداشتي دانش آموزان و آموزش آنها از اهم مسائل ويژه بهداشتي و مورد توجه اولياء امور بوده است . طبق تعريف سازمان جهاني بهداشت، بهداشت مدارس عبارتست از مجموعه اقداماتي كه به منظور تشخيص، تامين و ارتقاء سلامت جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي دانش آموزان و آندسته از كاركناني كه به نحوي در ارتباط با دانش آموزان قرار دارند به اجرا در مي آيد. منظور از دانش آموز، كليه افرادي است كه در مقاطع و پايه هاي تحصيلي مختلف از پيش دبستاني تا پيش دانشگاهي در آموزشگاه هاي كشور به تحصيل اشتغال دارند.

مقدمه :

يكي از فعاليت هاي مهم بهداشت مدارس ايجاد تغيير مطلوب در رفتار دانش آموزان و انتقال آن به خانواده ها است. گروه هاي هدف در برنامه آموزش بهداشت مدارس دانش آموزان،والدين، معلمين و ساير كاركنان مي باشند. مدرسه به دليل دارا بودن شرايطي از قبيل موقعيت سني دانش آموزان و مستعد بودن آنان براي آموختن،پذيرفتن و حفظكردن،در دسترس بودن عوامل آموزش،كثرت گروه آموزش گيرنده و در نتيجه وسيع تر شدن ابعاد آموزش ،ارتباط دانش آموزان با اعضاي خانواده و در نهايت بسط و تعميم مسائل آموزشي ،مناسب ترين مكان براي نيل به اهداف آموزش است و از اين رو آموزش بهداشت در مدارس يكي از اركان مهم فعاليت سازماندار بهدشت مدارس تلقي مي گردد.

کلمات کلیدی : بهداشت در مدارس – حیطه های آموزش – نحوه آموزش

هدف کلی

هدف كلي بهداشت مدارس عبارتست از تشخيص، تامين و ارتقاء سلامت جسمي، رواني و اجتماعي و معنوي دانش آموزان و كاركنان مدارس.

به عبارتی دیگرهدف كلي بهداشت مدارس، آموزش و پرورش کودکانی متعادل و سالم است که دارای رشد و نمو طبیعی باشند.

اهداف اختصاصی

بهداشت مدارس ضمن فعاليت براي تحقق اهداف بهداشت عمومي، براي دستيابي به اهداف اختصاصي زير تلاش مي كند:

• ارتقاء سطح آگاهي، نگرش و رفتارهاي بهداشتي دانش آموزان
• ارتقاء سطح آگاهي، نگرش و عملكرد بهداشتي كاركنان مدارس و والدين دانش آموزان
• ايجاد ميل به سلامت در كودكان و نوجوانان دانش آموز
• آموزش، تمرين مهارت هاي سالم زيستن به نحوي كه طبيعت ثانوي آن ها شود.
• بهبود وضعيت ايمني و بهداشت محيط مدارس

معیار های بهداشت محیط مدارس

مسائل بهداشتی محیط فیزیکی مدارس را در سه بخش بررسی می کنیم:

• مشخصات ساختمانی مدرسه
• وسایل و تجهیزات لازم
• نیازهای بهداشتی و ایمنی

حيطه هاي آموزش بهداشت

1 -  حيطه شناختي يا آگاهي سازي = بعد اول در آموزش بهداشت ، اطلاع دادن به مردم درباره آنچه بايد در زمينه يك زندگي سالم بدانند مي باشد آگاهي عبارت است از فرايند دريافت ، سازماندهي، تفسير و ارتباط دهي اطلاعاتي است كه حواس ما به جمع آوري آنها مبادرت مي ورزد. فعاليت آموزش بهداشت از سطح آگاهي شروع مي شود ونتيجه آگاهي برخورداري از دانش و اطلاعات است.

2 -  حيطه نگرشي يا عاطفي= بعد دوم در آموزش بهداشت كسب نگرش مناسب نسبت به رفتار يا عمل بهداشتي است نگرشها مستقيماً قابل مشاهده نيستند و فقط از رفتارها به نوع نگرش پي برده مي شود.

3 - حيطه رواني- حركتي يا تغيير رفتار= يكي از مباحث اساسي در آموزش بهداشت اين است كه ببينيم كدام رفتار ها در مردم به طور مستقيم يا غيرمستقيم باعث وقوع بيماري مي شود و كدام رفتارها به حفظ و يا ارتقاي سلامت مردمكمك مي كنند . هدف نهايي در آموزش بهداشت دستيابي مردم به رفتارهاي فردي و جمعي مناسب در رابطه با امورسلامت و بهداشت است.

شاخص های بهداشت در مدارس

مهمترين ابزار پايش و نظارت بر پيشرفت و نتايج برنامه ها و از طرف ديگر يكي از اصلي ترين ابزار برنامه ريزي علمي اطلاعات و شاخص هاي آن برنامه است. توجه:

1) مدارس تحت پوشش داراي پرونده بهداشتي هستند و در طول سال توسط كارمند بهداشت بررسي مي شوند.

2) دانش آموز تحت پوشش خدمات بهداشت مدارس به مجموع دانش آموزاني گفته مي شود كه در مدارس تحت پوشش تحصيل مي كنند.

روش آموزش بهداشت در مدارس

روشهاي آموزش بهداشت در مدارس برنامه آموزش بهداشت مدارس را به صور مختلف مي توان اجرا كرد. متداولترين روشها در اين زمينه عبارتند از :

1 - روش سخنراني:

متداولترين روش آموزشي مورد استفاده سخنراني است. سخنراني ارائه رسمي اطلاعات توسط آموزش

دهنده است و فراگيران مي توانند گوش دهند ،مشاهده كنند و مفاهيم ، اصول و روشهاي ارا ئ ه شده رابفهمند سخنران بايد به موضوع مورد آموزش تسلط داشته و سخنان خود را به سبكي منطقي و منظم ومتناسب با سن، تحصيلات و سطح فرهنگي فراگيران بيان كند لازم است سخنران در طول سخنراني با تغييرلحن يا صوت يا سرعت گفتار و يا با طرح سوال از يكنواخت شدن سخنراني و خستگي فراگيران جلوگيرينمايد. امروزه سخنراني ها با استفاده از وسايل سمعي –بصري مناسب نظير اسلايد،اورهد و ... ارائه ميشود.

2 - بحث گروهي:

بحث گروهي گفتگويي سنجيده و منظم پيرامون موضوعي مشترك است. بحث گروهي يك روش آموزشي ارزشمندميباشد زيرا به شركت كنندگان فرصت مساوي براي بيان آزادانه ايده ها و مبا دله افكار داده شده و افراد در عقايد و6 نفر مي باشد. - تجربيات يكديگر سهيم مي شوند .تعداد افرادي كه در بحث گروهي شركت مي كنند معمولاً بين 20كاربرد روش بحث گروهي هنگامي كه بخواهيم افراد را نسبت به مسائل مشترك آگاه و علاقه مند سازيم .

3 -  آموزش بهداشت با استفاده از فرصت هاي مناسب : ارزش اين روش آموزشي به خاطر آنستكه در جريان فرصتهاي خاص دانش آموز خود شاهد عيني بوده و از طريق تحريك راههاي مختلف حسي با موضوع ارتباط پيدا مي كند و درنتيجه اثر اين آموزش در ذهن وي ماندني تر و استوارتر خواهد بود.مثلاً دانش آموزي كه خود شاهد عطسه،سرفه ياآبريزش از بيني همكلاسي اش مي باشد بهتر معني بيماري واگير دار و اثرات سرايت آن را متوجه مي شود و به ذهن مي سپارد.

4 - آموزش از طريق برنامه هاي سازمان يافته: مثل تعيين سوالات، نقاشي و...

5 - تجربه مستقيم با بهره گيري از خود دانش آموزان: مثل اجرا و توضيح مسايلي در زمينه پيشگيري از حوادث ،مقررات ايمني و يا واكسيناسيون

6 - راهنمايي و آموزش فردي در جهت مسايلي كه دانش آموز از مطرح شده آن در جمع ناخشنود مي شود.

7 - گردش علمي يا فعاليت تجربي كاري است كه بيرون از كلاس ،آزمايشگاه يا كتابخانه صورت مي گيرد و شامل مطالعات مستقيم جديد درباره يك مسئله ،جمع آوري اطلاعات از طريق مشاهده، پرسشنامه و ... مي باشد .

8 - ايفاي نقش استفاده از نمايش است كه دانش آموزان موقعيت خود را براي كسب ارت باط و مهارتهاي حل مشكل و درك موقعيتها به صورت نمايشي انجام مي دهند.

9 - از طريق نمايش عملي كارها به وسيله آموزش دهنده ، مثلاً چگونگي مسواك زدن دندانها

10 - تشكيل نمايشگاه به طور مثال در زمينه بهداشت دهان و دندان ،كمكهاي اوليه و مقررات ايمني

11 - استفاده از وسايل كمك آموزشي مثل فيلم، عكس و...

12 - از طريق بحث و نظر خواهي بخصوص در مدارس راهنمايي و دبيرستان

نحوه آموزش و كيفيت بيان مسائل بهداشتي

در اجراي برنامه آموزش بهداشت در مدارس بايد به نكات زير توجه داشت:

1 - تدوين طرح درس براي اجراي فعاليتهاي آموزشي

2 - تكرار و توضيح مطالب آموزشي به زبان ساده و در فرصتهاي مناسب و مكرر

3 -  بيان مطلب آموزشي از ديدگاه مثبت مسئله و نه از بعد منفي آن

4 -  آماده كردن زمينه هاي ذهني دانش آموز براي درك مطلب

5 - هماهنگي مسئله مورد بحث با سن، سطح و موقعيت مدرسه و در نظر گرفتن نياز هاي دانش آموز در مراحل و مناطق مختلف

6 - ايجاد روابط عاطفي و صميمانه با دانش آموز براي تاثير بيشتر آموزش در ذهن وي

7 - ايجاد تغييرات مطلوب در تحريك فكر دانش آموز به پويش و فهم بيشتر به درك حس مسئوليت در برابر خود ومحيط زندگيش و به تشويق او جهت مشاركت در فعاليتهاي اجتماعي در حد سن و توانش براي حل مسائل بهداشتي

8 - ويژگي تهيه مطلب و بيان آن بايد به نحوي باشد كه بتواند به كودك يك ايده عملي و صحيح اطلاعاتي منطبق با واقعيت را عرضه كند. مطلب بايد گيرا و پذيراي ذهن كودك ارائه گردد.

درجه بندي آموزش بهداشت در سالها و مقاطع مختلف تحصيلي

-1 دوره ابتدايي:

در سالهاي اول تا سوم دبستان هر نوع سوال و يا آموزش ساده اي براي دانش آموز تازه و جالب است .براي اين دانش آموزان 3 مبحث بهداشت، ايمني و غذاي سالم بيشترين اهميت را دارند.

كودكان در اين گروه سني غالباً از كارهاي پر تحرك نظير بازي لذت مي برند ،بسيار خيال پرداز بوده و داستان و نما يش را دوست دارند. از كمك كردن به ديگران و پيروي از قانون خرسند شده و قادر به درك مفاهيمي نظير بهداشت ،آلودگي يا حفاظت نيستند و اين مفاهيم بايد از طريق فعاليتها به آنان معرفي شوند، لذا بايد به منظور آموزش مطلوب اين گروه از دانش آموزان از روشهايي مثل تعريف داستان، اجراي نمايش ،كشيدن نقاشي و ... استفاده نمود.

همانطور كه دانش آموزان به كلاس هاي بالاتر مي روند موضوعات و مباحث ديگري مي توانند به ازاي هر سال تحصيلي اضافه شوند. بايد مراقب بود كه برنامه ها با يكديگر تداخل پيدا نكنند و زمان كافي براي درك اولويتها صرف گردد. كودكان در دوره ابتدايي بايد در زمينه هاي زير آموزش ببينند:

1 -  بهداشت فردي

2 - بهداشت دهان و دندان ، آموزش در مورد دندانهاي شيري و دائمي و آسيب پذيري مرحله دنداني 6 تا 12سالگي و تاكيد بر استفاده صحيح از مسواك )همراه با آموزش عملي)

3 -  تغذيه و بهداشت مواد غذايي ، اهميت عادات غذايي خوب و ...

4 -  بيماري هاي شايع سنين مدرسه و آموزش در خصوص بيماريهاي واگير و روشهاي پيشگيري از اين بيماريها

5 - بهداشت روان

6 - ضرورت بهداشت محيط در خانه، مدرسه، محله و شهر

7 - سوانح و حوادث ،توجه به مسائل ايمني براي پيشگيري از سقوط ، غرق شدگي، تصادفات و ...

8 - مسايل مهم بهداشتي در محل زندگي

9 - اهميت استراحت و خواب در تجديد قوا و تامين سلمت

10 - اهميت دستگاه تنفس و آموزش تنفس صحيح

ب- دوره راهنمايي و متوسطه

در اين مقطع بايد مسائلي براي گفتگو هاي آموزشي انتخاب شوند كه متناسب با سن دانش آموز ، محل زندگي و موقعيت فرهنگي و اجتماعي وي باشد . همچنين با ذكر مسايل مختلف زندگي مي توان دانش آموز را به عنوان پيام رسان مسائل بهداشتي براي افراد خانواده برگزيد. در اين مقطع آنچه بيشتر براي دانش آموز لازم و مورد توجه است مسائلي در زمينه تحولات دوران بلوغ در ارتباط با رشد جسمي، رواني، اجتماعي، عاطفي و جنسي مي باشد. همچنين بايد آگاهي لازم باذكر مثال در مورد مسايلي كه ممكن است سلامت آنان را تهديد كند ارائه شود مسايلي مانند: حوادث، تصادفات رانندگي

، اعتياد و ...

در دوره راهنمايي و متوسطه موضوعات زير بايد آموزش داده شود:

-1 بهداشت فردي

-2 بهداشت دهان و دندان

-3 بهداشت دوران بلوغ

-4 اهميت تغذيه در سنين بلوغ

-5 اهميت واكسيناسيون

-6 بهداشت محيط و حرفه اي و اهميت آن در تامين سلامت انسان ، چگونگي مبارزه با انگلها و حشرات موذي و ..

-7 مسايل جمعيتي و مشكلات ناشي از رشد بي رويه جمعيت

-8 نظام ارائه خدمات بهداشتي درماني

-9 بيماريهاي واگيردار و غير واگيردار مهم براي نوجوانان مانند )انگل هاي روده اي، بيماريهاي آميزشي، ايدز،بهداشت روان)

-10 سوانح و حوادث

-11 مسايل مهم بهداشتي در محل زندگي

در دبيرستانهاي دخترانه نيز بايد مسايل مختلفي در زمينه بهداشت خانواده مورد بحث و گفتگو قرار گيرد از قبيل :

1 - اهميت تغذيه و بهداشت در دوران بارداري

2 - اثرات سوء مصرف خودسرانه داروها خصوصاً در جريان بارداري

3 - اثرات سوء ابتلا به بيماريهاي عفوني در جريان بارداري

4 - نحوه مراقبت از نوزاد

5 - شناخت مزاياي شير مادر و تغذيه تكميلي

6 - مراقبتهاي كوك در 2 سال اول زندگي

ج- نكات آموزشي ضروري براي والدين دانش آموزان:

اين آموزش ها ضمن هماهنگي با مدير مدرسه بايد با همكاري مركز بهداشتي درماني روستايي و تشكيل جلسات ماهانه به والدين داده شود. موضوعات مهم آموزشي براي والدين دانش آموزان عبارتند از:

-1 آشنايي با نياز ها و مشكلات بهداشتي فرزندان در سنين مدرسه

-2 نقش والدين در رشد و تكامل فرزندان

-3 اهميت معاينات سالانه دانش آموزان

-4 بهداشت فردي

-5 بهداشت دهان و دندان

-6 بهداشت خانواده

-7 بهداشت محيط

-8 بهداشت روان

-9 بهداشت دوران بلوغ

-10 تغذيه و بهداشت مواد غذايي

-11 بيماري هاي شايع در سنين مدرسه

-12 واكسيناسيون

-13 سوانح و حوادث

-14 مشكلات ناشي از رشد بي رويه جمعيت

-15 مسايل بهداشتي مهم در محل زندگي

د-آموزش معلمان و ساير كاركنان مدرسه:

آموزش معلمان و ساير كاركنان مدرسه خصوصاً سرايدار، خدمتگذار، متصديان بوفه مدارس از طريق مراكز بهداشتي درماني توسط پزشك و كاردان هاي بهداشتي انجام مي گيرد.

اين آموزش ها كه مي بايست در موقعيت ها و فرصت هاي مناسب و به صورت گروهي يا فردي صورت گيرد، به منظور جلب مشاركت و كمك به پيشبرد برنامه هاي آموزش بهداشت لازم است.

نتیجه گیری:

متأسفانه امکانات بهداشتی در بسیاری از نقاط کشور ما یا وجود ندارد و یا اگر هست خیلی کمرنگ می‌باشد، از این رو همه ساله شاهد بیماری‌های واگیردار زیادی هستیم که گریبان کودکان ما را می‌گیرد. بنابراین، مواردی که گفته شد جزء حداقل‌های بهداشتی یک واحد آموزشی است که به راحتی با امکاناتی ساده می‌توانیم جلو شیوع بسیاری از بیماری‌های واگیردار را بگیریم.

منابع:

 1- کتاب جامع بهداشت عمومی – دکتر حاتمی و همکاران

 2- درسنامه پزشکی پیشگیری و اجتماعی – دکتر شجاعی تهرانی

3- بهداشت مدارس، تالیف محمدرضا نوری

4- ارتقا بهداشت در مدارس

5- برنامه اموزش بهداشت مدارس ابتدایی،منبع معلم سازمان جهانی بهداشت