مشکلات خواندن و راه حل های آن

مشکلات خواندن و راه حل های آن

مقدمه:

اقرأباسم ربک الذی خلق بخوان به نام پروردگاری که تورا خلق کرده است(سوره علق آیه 1)

خواندن از جمله وسایل مهم فهمیدن در دنیای کنونی است. فرد می تواند نتیجه ی تحقیقات و مطالعات دیگران را که مدّتها به درازا کشیده است ، را ازطریق خواندن در مدّت زمان کوتاهی فرا گیرد .

خوب خواندن از عوامل مهّم پیشرفت و سرگرمی ولذّت بردن ورفع خستگی است. امروز باید به کودکان خود خواندن را بیاموزیم تا فردادبتوانند بخوانند ویاد بگیرند. نکته ی مهّم در امر خواندن توجّه وتأکید بر امر فهمیدن می باشد نه صرفاً که به صورت عادت در آمده است .

یکی از علل ضعف دانش آموزان در درورس مخصوصاً ضعف در حل کردن مسئله های ریاضی و نفهمیدن آنها مربو ط به ناتوانی آنها در روخوانی و عدم درک آنچه مطالب می باشد .

اغلب مشاهده می شود دانـش آموزی مطلبی را می خواند یا اولیـای او عقیده دارند مرتّب درس می خواند اما نمی فهمد یا دانش آموز دیگری با وجود این که تلاش می کند اما در املانویسی مشکل دارد تمام این اشکالات بر می گردد به ضعف دانش- آموز در روخوانی و آگاه نبودن او به روش مطالعه .

یک معلّم آگاه وعلاقه مند به شغل معلّمی باید ابتداروشهای مطالعه وروان خوانی را به دانش آموزان خود بیاموزد وسپس در پی برطرف کردن اشکالات در دروس دیگر باشد و این مقدور نمی باشد مگر این که خود معلّم از روشهای مختلف مطالعه و روان خوانی اطّلاع کافی داشته باشد .

خواندن، از مهّم¬ترین مهارت¬هایی است که کودکان در مقطع ابتدایی، بدان دست می¬یابند و کسب این مهارت، مبنایی برای کوشش¬های تحصیلی آینده¬ی آن¬ها خواهد بود. اما خواندن در تربیت مقوله¬ی ساده¬ای نیست. این مهارت دارای فرآیندی بسیار پیچیده و مراحل گوناگونی است. خواندن از مهّم¬ترین مهارت-های پایه¬ای برای رشد توانایی¬های درونی کودکان است، که مورد توجّه محقّقان فراوانی قرار گرفته است. ناتوانی در خواندن و نوشتن معمولاً مشکلات زیادی را برای دانش¬آموز ناتوان در یادگیری به وجود می¬آورد. یادگیری خواندن در کودکان بهنجار همانند دیگر رفتارهای کودکان دارای مراحل و توالی مشخصی است. تحوّل مهارتهای زبانی، گوش دادن، سخن گفتن، تحول حرکتی، تمیز دیداری و شنیداری، تحول مفهوم و تفکر شناختی، توانایی دقّت و تمرکز حواس در انجام فعّالیّتها تحت عنوان پیش نیازها، همخوانی بین صوتها و نمادهای بینایی حروف، شناخت کلمه، لذّت بردن از خواندن کلمه ها و در نهایت درک و فهم مطالب، از جمله مهارتهای اساسی در فرآیند خواندن محسوب می شوند. امابرخی از کودکان، به رغم دریافت آموزش کافی و برخورداری از بهره هوش بهنجار و با وجود برخورداری کامل از سلامت جسمانی و روانی قادر به یادگیری خواندن حروف و کلمات نیستند و در این زمینه با مشکلاتی روبرو هستند. این کودکان به هنگام خواندن اشتباهات متعدد و گاهاً متفاوتی مرتکب می شوند. که با تجزیه و تحلیل این اشتباهات، می توان راه کارهای مناسبی برای رفع آنها به کار گرفت. هر کدام از ما معلمین موارد زیادی از این گونه دانش آموزان را در کلاسهای خود داشته ایم. اما پرسش اینجاست که در برخورد با این گونه دانش آموزان چه کاری می توان انجام داد؟

کرک[1] و چالفنت[2](1988) انواع خطاهای خواندن را در دانش آموزان به گونه ای که در پی می آید طبقه بندی کرده اند:

حذف: کودک در موقع خواندن بعضی از کلمه ها یا بخشهایی از جمله را حذف می کند.
افزایش: کودک کلمه ای را لا به لای متن قرار می دهد که وجود ندارد.
جانشین سازی: کودک لغتی را جانشین لغت دیگر می کند.
تکرار: کودک بعضی از کلمه ها را موقع خواندن تکرار می کند.
حذف و اضافه کردن حروف.
وارونه سازی: کودک در موقع خواندن کلمه «باد» را «داب» می خواند.
خواندن سریع و بی دقّت و یا کند خواندن و لغت به لغت
فقدان درک مطلب

و در ادامه آنچه ما معلمان دوره ابتدایی، بخصوص در پایه اول شاهد آن بوده ایم، از حفظ خوانی متن بدون تشخیص کلمات توسط تعداد زیادی از بچه ها.

پژوهشگران معتقدند که انسان دارای سه توانش زبانی جداگانه است. این سه توانش در سه سطح زبان شنیداری، زبان گفتاری و زبان نوشتاری بروز می کند. برخی از کودکان زبان شنیداری کاملی دارند ولی در زبان گفتاری اشکال دارند مثلاً کتاب را به خوبی می شنوند ولی در گفتار به صورت تتاب بیان می کنند. اگر در گفتگو به آنان تتاب گفته شود ناراحت می شوند، چون زبان شنیداری کاملی دارند. این گونه کودکان در شنیدن درست می شنوند ولی در گفتن درست بیان نمی کنند این دسته در زبان گفتاری مشکل دارند لذا در زبان نوشتاری نیز غلط می نویسند. بسیاری از کودکان در هنگام نوشتن «می کنند» می شنوند ولی «می کند» می نویسند و یکی از نون ها را در نوشتن حذف می کنند یعنی زبان شنیداری و زبان نوشتاری آنها تطابق ندارد. قطعاً رفع مشکل هر کدام از این اشتباهات و موارد دیگر، نیازمند توجه مضاعف معلمین گرامی است که آموزش انفرادی این گونه کودکان را پیوست آموزش جمعی آنان نمایند.

در برخورد با این گونه مشکلات راه حل های متعددی وجود دارد اما مواردی که در زیر ذکر می گردد به صورت کلی است که لازم است متناسب با نوع ضعف عملکردی دانش آموز از این فعالیتها بهره گرفته شود.

برای برخورد با مشکل خواندن، یکی از مهم ترین راههایی که مورد توجه و تأیید پژوهشهای فراوان بوده است استفاده از روشهای چند حسی است که با عناوین مختلف مورد بررسی قرار گرفته اند. مجموعه ای از این روشها در زیر ذکر شده است:

کلماتی که برای دانش آموز نارساخوان مشکل ایجاد می کند، از مقوای رنگی تهیه و بر وری مقوای سفید بچسبانید. دانش آموز در مرحله ی اول، این واژه ها را با انگشت خود و در جهت نوشتن واژه لمس و تعقیب می کند و در حین انجام این تمرین، تلفظ واژه را نیز یاد می گیرد.
تمرین بالا را با ماسه یا نمک نیز می توانید انجام دهید بدین صورت که دانش آموز درون ظرفی پر از ماسه نمناک، حروف یا واژه ها را بر روی آن با انگشت خود می نگارد و هم زمان آن ها را با صدای بلند تکرار می کند.
دانش آموز با استفاده از خمیر، حروف الفبا – علائم نقطه گذاری(علامت سؤال، علامت تعجب و ...) – واژه های نامفهوم و مدلی از معنای واژگان را می سازد و تمرین می کند. هدف این تمرینات این است که دانش آموز، معنای واژه ای را که برایش قابل فهم نیست، به صورت تصویر سه بعدی خلق کند. بدین گونه که وی ابتدا طرح و شکل واژه را با خمیر مدل می کند، سپس از مفهوم آن واژه تصویر ذهنی می سازد و آن تصویر ذهنی را با خمیر، به صورت سه بعدی و عینی تبدیل می کند. پس از آن که واژه و مفهوم آن ساخته شد، دانش آموز واژه را با صدای بلند می خواند و در جمله های متفاوتی به کار می برد.
معلم کلماتی را که کودک می خواهد بخواند بر می گزیند و این کلمات را با حروف درشت می نویسد.
سپس کودک حروف را با انگشتان خود لمس و ردیابی می کند و همراه با آن تلفظ آن حرف را می آموزد. و این عمل را تا هنگامی که کودک بتواند کلمه ای را به صورت جزئی از حافظه ی خود روی کاغذ بیاورد تکرار می کند.
در مرحله ی بعد از کودک خواسته می شود تا با این کلمه جمله بسازد و در باره ی کلمه و جمله ی خود توضیح دهد.
معلم هر کلمه ای را که کودک یاد می گیرد بر روی کارتی می نویسد و به صورت الفبایی بایگانی می کند و از کودک می خواهد تا در روزهای بعد از آن کلمات در جملات و صحبت های خود استفاده کند.
و در نهایت با در اختیار گذاشتن تمام کلمات از کودک می خواهیم تا با نگاه کردن به آنها و ترکیب آنها جملات تازه ای بسازد.

در این نوشتار و نوشتارهای بعدی سعی خواهیم نمود تا تعدادی از این مشکلات را ابتدا در مبحث خواندن و به دنبال آن در مبحث نوشتن مطرح و راه حل های ممکن را برای هر موضوع بیان نماییم

هدفهای آموزش خواندن در دبستان :

اساسی ترین منظور خواندن فهمیدن است و اگر همین هدف بر آورده شود سایر اهداف آموزش خواندن باکمی کوشش بر آورده می شود(ص 29 انوشه پور).

ا – شناخت حرفها کلمه ها و درک معانی آنها

2 – پرورش قوه ی قضاوت در کودک

3 – ایجاد تواناییهای مطلوب در خواندن

4 – گسترش خزانه ی لغات

5 – آشنایی با ویژگیهای اجتماعی ، فرهنگی ، اخلاقی جامعه خویش و ایجاد قدرت سازگاری با آن

6 – پرورش قوای ذهنی چون تفکّر ، تحلیل و..........

7 – ایجاد علاقه به خواندن انواع کتابها و مطالب نوشتاری ( صـ 67 ناعمی)

8 – توانایی ترکیب اصوات گوناگون

9 – توانایی تفسیرو تعبیر تصاویر و مطالب و حدس زدن معنی لغات در ضمن جمله .

10 – افزایش توانایی فهم و تحلیل مو ضوعهای علمی مانند ریاضیات ، علوم و اصطلاحات علمی

11 –ایجاد حس همکاری ،یگانگی وتعاون بین کودکان و پرورش افراد متعهداز طریق درک وبرداشتهای واقعی از موضوعات.

12 – پرورش توانایی تمرکز افکار و تقویت درجه توجّه وتمرکز ذهن برای نتیجه گیری از موضوع (ص30 انوشه پور).

فرضیه های پژوهش:

با توجه به این که مهمترین و اساسی ترین هدف خواندن ، فهمیدن مطالب است و خوب خواندن باعث بهتر و سریع تر شدن یادگیری است واین که راه وروش یادگیری بهتر از یاد دادن است تصمیم گرفتم به جای پرسش و پاسخ های مکرربه او در کم شدن مشکلش کمک کنم .

- ضعف در روخوانی باعث ضعف دروس دیگر شده است .

- توانایی کنترل تنفّس در بهتر خواندن تأثیر دارد .

- تقویت حافظه ی شنیداری باعث بهتر خواندن می شود .

- تقویت حافظه ی دیداری باعث بهتر خواندن می شود .

- درست خواندن باعث درک بهتر مطالب می شود.

- طرح سوال از درس باعث در ک بهتر آنچه خوانده می شود.

مهارت در «خواندن» یکی از اساسی ترین و مهم ترین نیازهای یادگیری دانش آموزان به خصوص در دوران ابتدایی است. توانایی درک مطلب، تفسیر و نتیجه گیری از متون درسی و غیر درسی، دانش آموزان را با افکار و اطلاعات جدیدی آشنا می سازد تا راه بهتر اندیشیدن و بهتر زیستن را بیاموزند. با کمک "خواندن و فهمیدن" به معنای علمی و جامع آن می توان به ذخایر بی انتهای تجربه بشری دست یافت. "خواندن درست" و یادگیری آن مستلزم تمرین و تسلط بر ریزمهارت های خواندن است و لازمه تسلط بر ریزمهارت های خواندن داشتن آگاهی و استفاده از راهکارها و استراتژی های کارآمد خواندن است. در این مقاله سعی شده مراحل یادگیری مهارت خواندن، روش های آماده سازی دانش آموزان، مشکلات یادگیری در این امر و سپس راه کارهای تقویت این مهارت مورد بررسی قرار گیرد.

مراحل یادگیری مهارت خواندن:

از آنجا که جهت تقویت برنامه های آموزش خواندن و نوشتن به کودکان باید توجه کافی به رشد دو مهارت شفاهی زبان (گفتن و شنیدن) را داشت، لازم است که در امر ارتباط چهار مهارت زبانی یعنی گوش دادن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن کوشش کنیم.

یادگیری مهارت خواندن مستلزم کسب مهارت های

الف: بازشناسی دیداری عناصر زبانی اعم از حروف، کلمات و جملات

ب: درک معنای عناصر آن در رابطه معنایی موجود بین آنها

پ: درک پیام جمله و متن می باشد.

آماده سازی کودکان برای کسب مهارت خواندن:

در مرحله آمادگی، پیش از آن که کودک بخواهد یا بتواند از متن آموزشی یا درسی چیزی یاد بگیرد، باید اطلاعاتی را کسب کند که عبارتند از: دانستنی هایی کلی درباره زبان، دانستن نام حروف الفبا و این که واژه ملفوظ یعنی هرلفظی که بر زبان جاری می شود از چند صدای متفاوت تشکیل شده است.

آغاز خواندن:

در سال اول دبستان باید بچه ها را با شکل نوشتاری پاره ای از کلمات که از قبل شنیده اند و معنی آنها را می دانند آشنا نمود و خواندن کلمه را نیز به آنها یاد داد. این کار به دو روش انجام می گیرد: در بعضی از مدرسه ها و نیز پاره ای از کتاب ها از همان ابتدا به کودک یاد می دهند که شکل یک کلمه را به طور کامل بشناسد و معنی آن را یاد گیرد. در دومین روش روی آموزش «آواها» تکیه می کنند. ابتدا صدایی را که هر حرف الفبا نماینده آن است آموزش می دهند و سپس به شناخت کلمه به طور مستقل می پردازند که این روش تقریبا در همه برنامه های زبان آموزی رایج در جهان به کار می رود و بدین ترتیب کودک یاد می گیرد که به طور همزمان، هم صداها را بشناسد و هم کلمه ها را.

راه های تقویت مهارت خواندن:

برای رفع نقیصه و تقویت مهارت خواندن در دانش آموزان هماهنگی بین سه نهاد خانه، مدرسه و رسانه ها لازم است.

نقش خانه و خانواده:

آنچه والدین می توانند برای تقویت مهارت خواندن در فرزندانشان انجام دهند عبارتند از: بازی کردن با اسباب بازی های الفبایی، استفاده از رایانه برای انجام فعالیت مربوط به خواندن، تماشای برنامه های تلویزیونی با زیرنویس، خواندن کتاب قصه، شعر و سرود، بازی با کلمات، خواندن تابلوها و علائم راهنمایی و رانندگی در خیابان برای دانش آموز، شرکت دادن کودکان در بحث های خانوادگی و...

نقش رسانه ها:

لازم است برای تقویت فرهنگ مطالعه و افزایش علاقه مندی و به وجود آوردن انگیزه در دانش آموزان، برنامه های ویژه دانش آموزان ابتدایی در صدا و سیما، مانند خواندن داستان و اخبار متناسب با روحیه آنها، نمایش فیلم با زیرنویس تهیه گردد. همچنین روزنامه ها و مجلات ویژه دانش آموزان بیشتر چاپ و تکثیر گردد تا دانش آموزان را به سوی مطالعه سوق دهد.

نقش مدرسه و مربیان:

باید مهارت اولیه کودکان را در زمینه خواندن قبل از ورود به مدرسه ارزیابی کرده و بر این اساس مهدکودک ها و پیش دبستانی ها را هم به ضرورت تقویت سواد خواندن آگاه کنیم.

الگوهای تدریس و ارزشیابی در مدارس ابتدایی، به ویژه در درس فارسی مبتنی بر درک مطلب باشد و این گونه الگوها به معلمان معرفی و اجرای آن خواسته شود. روش های سنتی تدریس که در آنها مهارت خواندن دانشآموزان تقویت می شود احیا گردد، مانند خواندن متون درس فارسی به صورت گروهی و آهنگین که دانش آموزان را ناخواسته بر سر شوق آورده و مهارت خواندن را تقویت می کند. همچنین از رایانه جهت افزایش سواد خواندن دانشآموزان استفاده شود. به عنوان مثال از دانش آموزان خواسته شود در هر هفته حداقل یک بار دانش آموزان مشق خود را بر روی فلاپی تایپ کرده و آن را تحویل معلم دهند.

اشکال مختلف و متفاوت نوشتاری رایج در جامعه به دانشآموزان آموزش داده شود مثلا از آنها خواسته شود نوشته های روی دیوار و یا تیتر روزنامه ها را خوانده و آن را در کلاس برای دانشآموزان بازخوانی کنند و برداشت های خود را از مطالب محتوایی، به بحث بگذارند.

از دانشآموزان خواسته شود در مورد اعیاد و مراسم ملی، مذهبی، حوادث و وقایع روز، باورها و اعتقادات، کشفیات جدید علمی که از رادیو، تلویزیون یا رسانه ای بوده، سخنرانی کنند. بحث و گفت و گو با دانش آموزان دیگر، بازدید از کتابخانه ها نیز در تقویت مهارت خواندن موثر می باشد.

مشکلات یادگیری در امر خواندن:

اصطلاح اختلال در خواندن (نارساخوانی) به هر گونه ناتوانی در خواندن اطلاق می شود که به واسطه آن دانش آموزان از سطح پایه کلاس خود در زمینه خواندن عقب می مانند و هیچ گونه شواهد عینی دال بر نارسایی هایی چون عقب ماندگی ذهنی، آسیب مغزی، مشکلات هیجانی و فرهنگی و مشکلات گفتاری وجود ندارد. دانش آموزان نارسا خوان، دارای نقایص بسیار گوناگونی هستند که منشا» آنها عملکرد نامناسب مغز است. زیرا مغز این افراد عملکردی متفاوت از کودکان عادی دارد. مشکلات یادگیری در خواندن به عوامل متعددی مانند: آسیب های مغزی، محرومیت فرهنگی و محیطی، تحصیلات والدین، وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده، عدم آمادگی برای ورود به مدرسه، عدم دسترسی به کتاب و کتابخانه، وجود تاخیر در رشد بهنجار زبان و اختلال در دستگاه گفتاری مربوط می شود.

نارسایی هایی که به مشکلات خواندن منجر می شوند :

1- ضعف در تشخیص دیداری: کودک در تشخیص حروف مشابه مشکل دارد.

2- ضعف در تشخیص شنیداری: ضعف در تشخیص کلماتی که تلفظ آنها به هم شبیه است.

3- ضعف در ترکیب صداها: کودک نمی تواند حروف را به هم پیوند دهد و کلمه بسازد.

4- ضعف در حافظه: کودک در به خاطر آوردن ترتیب حروف مشکل دارد.

5- مشکل در انجام مهارت های تحلیل کلمه (بخش وصدا کشی).

6- مشکل در استفاده از کلما ت دیداری آشنا (مانند: کلمه هایی که کودک با دیدن آنها بلافاصله می خواند).

7- مشکل در مهارت های درک لفظی (دانش آموز در درک کلمه ها ومطالب مشکل دارد) مثلا در درک معانی مختلف کلمه (شیر) مشکل دارد.

8- مشکل در مهارت های خواندن انتقادی که شامل نتیجه گیری، قضاوت کردن در باره متن و عدم تشخیص بین حقیقت و تصور می باشد.

9- مشکل در مهارت های درک تحلیلی: مثل قضاوت نقادانه، استنباط، پیش بینی نتایج.